جستاری در فیلم فرمالیسم
مستند شکل گرای غیر کلامی
سینمای مستند که در اصل بازنمایی و فرانمایی واقعیت است ، از روشها و ساختارهای متفاوتی به فراخور موضوع و امر واقع برخوردار است . یکی از روشها و رهیافت در سینمای مستند ، مستند شکل گرای غیر کلامی است . این گونه سینمایی که به مستندهای تجریدی و هنری نیز شناخته شده است ، تکیه اش بر موسیقی ، تدوین تصویر و صدا ، تصویربرداری ، در قالب اکسپرسیون و دارای بیان مجازی در مقابل کلام است . از آنجا که اغلب ، فرم اقتباس شده از واقعیت توسط مستند ساز تجرید می شود ، جنبه و عملکرد اطلاع رسانی و رسانه ای کمتر و ضعیفی نیز در مقایسه با دیگر روشها و گونه های مستند دارد . چون عملکرد هنری اش قوی و پر تاثیر است آن را مستند هنری یا شاعرانه نیز می نامند .
در مستندهای شکل گرای غیرکلامی ما می خواهیم بین چند هنر یا چند رسانه ، نوعی همکاری و تعامل ایجاد کنیم و به گونه ای واقعیت ذهنی خود را در باره آن به کار بندیم که وجه تازه و بدیعی از موضوع که جهانی را برای ما آشکار می کند به نمایش بگذاریم ، وجهی استعاری و دیگرگونه که برگردان مستقیم واقعیت نیست و عمدتا به مدد عمل خلاقه تدوین ، تصویربرداری ، موسیقی و عنصر صدا به وجود می آید . مستند شکل گرای غیر کلامی ، تجریدی ترین ، مستقل ترین و شخصی ترین نوع مستند سازی ست که دیدگاه و تلقی مستند ساز از واقعیت در مرکز توجه است .
هنرهای تجسمی یکی از چند هنری ست که در ایجاد واقعیت ذهنی برای بیان مجازی و آشکار جهان ملموس و غیر ملموس بعنوان یک عنصر بصری و سمعی در فضا سازی بکار برده می شود. فیلمساز و کارگردان برای دست یابی به جذابیت بصری و انتقال مفاهیم بیانی ( حسی و محتوایی ) عناصر درون کادری خود را که بر پایه و اساس عنصرهای بصری ست ( پرسپکتیو – رنگ – نور – ریتم – ترکیب بندی – حرکت – تضاد – تعادل – تناسب – بافت – شکل – حجم – خط و...) نسبت به آنها حساس بوده و انتخاب می نماید. اغلب آثار مستندهای شکل گرای غیر کلامی از عناصری پیروی می کنند که این عناصر در درون اثر روابط زنده و فعالی با یکدیگر دارند و هیچ گاه عناصر مفرد تلقی نمی شوند در بررسی چنین آثاری نباید تنها به تجربه و تحلیل عناصری که به چشم می خورند بسنده کرد ، بلکه از نظر زیبایی شناسی ، درک اثر و ارتباط برقرار کردن با آن به شناخت کلیت اثر بستگی دارد. از نمونه های موفق این گونه می توان به آثار مستند ساز پرآوازه هلندی ، برت هانسترا بخصوص 2 فیلم " شیشه " و "باغ وحش " اشاره کرد و نیز از میان متاخرترین به سه گانه ماندگار و تاثیرگذار " کاتسی " اثر " گاد فری راجیو" که در ایران به نام " زندگی بدون توازن " شهرت دارد اشاره کرد.
این شکل و روش و رهیافت مستند سازی در ایران هم مصداق دارد، اگر چه نمونه های خوب آن بسیار اندک هستند. از جمله مصادیق ایرانی ، مستند شکل گرای غیر کلامی می توان به فیلم "پیکان " ساخته کامران شیردل محصول 1349 اشاره کرد که هر چند نگاهی مستند به فرآیند ساخت و مونتاژ خودروی پیکان دارد، اما این روند را تنها به کمک تصویر و تدوین و موسیقی و افکتهای صوتی و بدون استفاده از گفتار متن انجام داده است . نمونه دیگر ، مستندی ست که خسرو سینایی درباره مجسمه های آهنی عجیب و غریب مجسمه ساز ایرانی " ژازه طباطبایی " ساخته است . در این فیلم بیش از همه ، هنر جان بخشی به اشیاست که نمود دارد و تدوین صدا و موسیقی نیز در مقایسه با فیلم پیکان شیردل ، با توجه بیشتری به قواعد چینش تصویر و موسیقی در مستند شکل گرا صورت گرفته و در نتیجه برای این اثر کلیتی شاعرانه تر و هنری تر از فیلم شیردل به ارمغان آورده است . پشتوانه نظری این گونه از فیلمسازی مستند ، رهیافت آن دسته از نظریه پردازانی ست که هنر را تجرید گرایی ذهن می دانند و حرکت از واقعیت به تجرید . همچنین تئوری های نظریه پردازانی که در هنر برای شکل و فرم اهمیتی بیش از دیگر عناصر قائلند ، برآنند که اصلا و اساسا محتوا نیز در هنر زاییده فرم است نه این که چیزی جدا از آن باشد . در این نگاه ، هنر با رخنه در اشکال واقعی و تغییر آگاهانه در آنها ، واقعیت ذهنی را می آفریند . در این بازنمایی و فرانمایی ، هنرمند صرفا با آفریدن فرم تازه است که می تواند حرف تازه بزند .
مستند شکل گرای غیر کلامی ، گونه ای مستند تجریدی ( Abstract Documentry ) است که عوامل فیلم ، عوامل مستند است ، ولی بیان ، بیان مستند نیست. مثل مستند : " باراکا " ساخته " ران فریک " که برخلاف آثار مستند غیرتجریدی همچون "نانوک شمال " ساخته رابرت فلاهرتی بیشتر فرانمایی طبیعت و واقعیت است تا بازنمایی آن . در مستند شکل گرای غیر کلامی ، موسیقی نه به طور کامل در خدمت ظاهر تصویر است و نه به طور کامل مستقل و جدا از آن ، بلکه در کنار تصویر و در ترکیب با آن و عنصر صدا است . به این معنا که موسیقی در این نوع مستند در فرآیند ترکیب با تصویر و صدا ، موجب خلق معنایی تازه و یک سنتز و یک حالت سومی که نه این است و نه آن ، می شود و اثر را از شکل بودن صرف به فرم بر می گرداند و به عنصری در ساختمان دراماتیک اثر تبدیل می شود . یعنی نه صرفا تشدید کننده معنای اولیه و ظاهری تصویر است و نه تشدید کننده معنای خود با به خدمت گرفتن تصویر . این سنتز و این حالت سوم در واقع همان واقعیت ذهنی است که هنر در مقابل واقعیت عینی خارجی عرضه می کند ، همان فرانمایی و همان بیان استعاری و دیگرگونه که به آن بیان هنری یا شاعرانه می گوییم.
مستندهای شکل گرا به مستند های نو نیز شهرت دارند و جزو سینمای مستقل ( Independent ) و در دسته فیلم های آوانگارد و غیر متعارف قرار می گیرند و طبعا به سینمای بدنه تعلق ندارند. گاهی به آنها فیلم کامل / فیلم محض ( Total film ) گفته اند و گاهی سینمای زیبایی شناسی . از اهداف تولید آنها کشف جنبه های زیبایی شناسی فیلم با تجربه در فرم است و بر خلاف سینمای اکران و داستان پرداز که مقید به داستان است با قصه و عناصر درام و بازیگر سرو کاری ندارد و نیز برخلاف مستند های علمی ، تبلیغاتی و... که جنبه اطلاع رسانی در آنها نقش اصلی را ایفا می کند ، کاملا متکی به آفرینش هنرمندانه بوده و پیام و مضمون را نه به شکل ژورنالیستی و تبلیغاتی یا حتی علمی ، بلکه صرفا در قالب خالص هنری با رعایت ساختار دراماتیک و عناصر آن ( تدوین ، موسیقی ، تصویر و عنصر صدا ) عرضه می کنند .
مستندهای شکل گرای غیر کلامی اگر چه متعلق به سینمای مستقل و پیشرو هستند ، اما چنین نیست که صرفا هنری برای نفس هنر و دیگر هیچ باشند و بی اعتنا به مخاطب و رسالت و تعهد هنری . دست کم آثار ارزشمند این ژانر، این گونه اند . هم " شیشه " برت هانسترا و هم " زندگی بدون توازن " گادفری راجیو بیش از آن که در خدمت سینما و قواعد زیبایی شناسی فیلم باشند در خدمت نجات بشریت از چنگال فناوری و آسیب های مدرنیته اند و انصاف این است که حساب آنها را از آثار آوانگارد مخاطب گریز و روشنفکرانه جدا کنیم . با این وصف مستند شکل گرای غیر کلامی هم می تواند به عنوان یکی از گونه های مستند سازی برای سینما و رسانه تلویزیون مطرح شود و از این جهت نیز مورد توجه قرار بگیرد . زیرا اگرچه تبلیغاتی ، ایدئولوژیک یا علمی و خبری نیست و از این جهت گستردگی تاثیر کمتری دارد ، اما در عوض عمق و ماندگاری تاثیرش خیلی بیشتر از این نمونه هاست . از این گذشته می توان با اتخاذ سیاستهای رسانه ای درست و با تربیت ذائقه مخاطب ، به مرور بر گستردگی تاثیر این قبیل مستندها نیز افزود .
نویسنده : سعادتعلی سعیدپور
منابع :
- جنبه های مستند در هنر به ویژه در سینما – دکتر احمد ضابطی جهرمی.
- نگرش تئوریک به فیلم مستند – دکتر احمد ضابطی جهرمی.
- فلسفه بیان در فیلم مستند – اریک بارنو.
- ساختمار دراماتیک در فیلم مستند – شهاب الدین عادل – نشریه فارابی دوره هفتم شماره اول.
- ارتباط تصویری – انجمن سینمای جوانان ایران.
- روزنامه جام جم – آزاد جعفری.
